เป็นแมลงดึกบรรพ์ที่อาศัยอยู่บนโลกนี้มานานประมาณ 250-300 ล้านปี โดยสันนิษฐานจากหลักฐานฟอสซิลที่ถูกค้นพบตามการจำแนกแมลงทางวิทยาศาสตร์ แมลงสาบถูกจัดกลุ่มไว้ในชั้น (class)Insecta, อันดับ (order) Orthoptera บางตำราจัดแมลงสาอยู่ในอันดับ Dictyoptera หรือ Blattodeaซึ่งการจำแนกที่แตกต่างกันเกิดจากการใช้ลักษณะบางอย่างที่แตกต่างกันมาใช้ในการจำแนกแมลงสาบถูกจำแนกย่อยเป็นวงศ์ (family) ต่างๆกันได้ 5 วงศ์ คือ Blattidae, Blatteidec,Blaberidae, Cryptocercidae และ Polyphagidae จนกระทั่งปัจจุบันนี้ แมลงสาบที่พบทั่วโลกมีทั้งสิ้นประมาณ 4,000 ชนิด
แมลงสาบที่พบในประเทศไทย
1.แมลงสาบอเมริกัน (American cockroach) มีแหล่งกำเนิดในแอฟริกา เป็นแมลงสาบที่มีลำตัวขนาดใหญ่ ยาวประมาณ 30-40 มิลลิเมตร สีน้ำตาลแดง ปีกยาวทั้งตัวผู้และตัวเมีย บินเก่ง ชอบออกหากินในเวลากลางคืน กลางวันจะนอนพัก หรือหลบซ่อนตัวตามซอกมุม ใต้ตู้ ชั้นเก็บของ ในที่มืด อับ จะพบมากตามโกดังเก็บสินค้า หรือบ้านเรือนทั่วไป โตเต็มวัยเมื่อ 7 วัน อายุ 4-7วันเริ่มผสมพันธุ์ วางไข่ครั้งละ 16-28 ฟอง ฟักภายใน 30-46 วัน มีอายุประมาณ 212-294 วัน ชอบอากาศอบอุ่นและชื้น
2.แมลงสาบออสเตรเลีย (Australia cockroach)มีแหล่งกำเหนิดในแอฟริกา แต่จะพบมากในเขตอบอุ่นและเขตร้อนรวมทั้งประเทศไทย มีขนาดใหญ่ ลำตัวยาวประมาณ 27–33 ม.ม. แต่เล็กกว่า อเมริกาเล็กน้อย สีเข้มกว่า มีแถบสีอ่อนอยู่ด้านข้างของปีกคู่แรก มีแถบสีเหลืองที่ทรวงอกท่อนแรก บินได้เก่ง ที่ด้านหลังของทรวงอกท่อนแรกจะมีสีดำเป็นกลุ่มเห็นชัด มีการเจริญเติบโตแบบลอกคราบ มีอายุยืนประมาณ 170–304 วัน พบได้เช่นเดียวกับแมลงสาบอเมริกันแต่จำนวนน้อยกว่า
3.แมลงสาบสามัญ (Common cockroach, Oriental cockroach) เป็นแมลงสาบตัวขนาดใหญ่ ยาวประมาณ 22–27 มิลลิเมตร ตัวสีน้ำตาลเข้มหรือดำ และมีลายสีเหลืองหรือขาวเด่นชัดด้านบนทรวงอกทั้ง 3 ท่อนและขอบด้านนอกของส่วนท้อง ตัวเมียไม่มีปีก ส่วนตัวผู้จะมีปีกสั้นๆ เพียง 1/4 ของส่วนท้อง แต่บินไม่ได้ แมลงสาบชนิดนี้มักอยู่กันเป็นกลุ่มๆ ในที่มืด ตามซอกที่เก็บของ กองหนังสือเก่าๆ เป็นต้น
4.แมลงสาบเยอรมัน (German cockroach) มีลำตัวสีน้ำตาลอ่อน ยาว ขนาดประมาณครึ่งนิ้ว ปีกยาวทั้งสองเพศ บินเก่ง ที่ด้านหลังของทรวงอกท่อนแรกมีแถบสีดำสองแถบ เห็นชัดเจน มีอายุประมาณ 100 วัน ชอบอากาศอบอุ่น ตัวเต็มวัย 7–10 วันจะผสมพันธุ์ ตัวเมียที่มีไข่จะลากเกราะหุ้มไข่ติดกับท้องตลอดเวลาจนกว่าไข่จะสุก ประมาณ 2-4 สัปดาห์ แมลงสาบชนิดนี้จะพบบ้างประปรายตามบ้านเรือน แต่ในเรือใหญ่ๆ เช่นเรือรบ เรือสินค้า จะประสบปัญหาจากการรบกวนของแมลงพวกนี้มาก แพร่พันธุ์ได้เร็วมาก ปัจจุบันพบว่าแมลงพวกนี้ดื้อต่อยาฆ่าแมลงหลายชนิด
5.แมลงสาบลายน้ำตาล (Brown Banded cockroach) มีตัวขนาดเท่ากับแมลงสาบเยอรมัน สีน้ำตาลอ่อน ลักษณะที่สังเกตได้ง่ายคือแถบสีน้ำตาลพาดผ่านเป็นสองแถบที่ปีก แมลงสาบชนิดนี้จะอยู่เป็นกลุ่มๆ ในกล่องหรือปีบ ซอกที่มืดทึบ แต่พบน้อยมาก หากินไม่ไกลจากที่อยู่อาศัย
6.แมลงสาบสีดำ หรือแมลงแกลบ (Surinum cockroach) ตัวมีสีน้ำตาลเข้มหรือดำ ขนาดยาว 18– 24 มิลลิเมตร มักพบอยู่ตามดินไต้กองขยะ กองใบไหม้ เวลากลางคืนอาจบินเข้ามาตามแสงไฟในบ้านบ้าง
7.แมลงสาบมาดากัสการ์เมื่อ 7 ปีที่แล้วมีนักท่องเที่ยวผิวดำจากประเทศมาดากัสการ์ นำแมลงสาบจำนวน 4 ตัว เป็นตัวเมีย 1 ตัวที่เหลือเป็นตัวผู้มาแลกกับงูพันธุ์มอเกอร์คิงส์สเนค 1 ตัว เจ้าของร้านจำหน่ายสัตว์แปลกแห่งหนึ่งได้นำมาเลี้ยงต่อ ซึ่งไม่นานก็ขยายพันธุ์ออกลูกออกหลานอย่างรวดเร็ว แมลงสาบมาดากัสการ์ชอบกินผลไม้ทุกชนิดโดย\เฉพาะกล้วยน้ำว้า ชอบอยู่ในที่แห้งมีอากาศถ่ายเทสะดวกโดยเฉพาะตามกอหญ้าแห้ง ไม่ชอบแสงแดดหากอยู่ในที่เปียกชื้นจะตายทันที มีชีวิตอยู่ได้ประมาณ 1 ปี ออกลูกเป็นตัวครั้งละ 20-30 ตัวเจ้าของร้านชี้แจงว่าเลี้ยงไว้เพื่อเป็นอาหารสัตว์กินเนื้อเท่านั้นโดยที่แมลงสาบมาดากัสการ์จะมีโปรตีนมาก เป็นที่ชื่นชอบของสัตว์กินเนื้อโดยเฉพาะจระเข้แคระและปลามังกร ซึ่งเมื่อสัตว์ดังกล่าวได้กินเนื้อแมลงสาบแล้วจะทำให้โตเร็ว กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุขได้เดินทางไปตรวจสอบแมลงสาบมาดากัสการ์ พบว่าแมลงสาบชนิดนี้มีสภาพความเป็นอยู่และอันตรายไม่แพ้แมลงสาบที่มีอยู่ในประเทศไทยอีกทั้งสภาพแวดล้อมในประเทศมาดากัสการ์ไม่แตกต่างจากประเทศไทยมากนัก จึงน่าเป็นห่วงว่า หากแมลงสาบชนิดนี้ปรับตัวได้ จะขยายพันธุ์ออกไปอย่างรวดเร็วและส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศวิทยาของประเทศไทยอย่างรุนแรง
แมลงสาบกับเชื้อโรค
ธรรมชาติของแมลงสาบจะชอบอยู่ในที่สกปรก ซึ่งมีโอกาสแพร่เชื้อโรคติดต่อร้ายแรงมาสู่คนได้ โดยเฉพาะโรคที่เกี่ยวกับเชื้อแบคทีเรีย หนอนพยาธิที่เป็นสาเหตุของโรคทางเดินอาหาร รวมทั้งเชื้อไวรัสต่างๆ ทั้งนี้เนื่องจากมันกินเศษอาหารที่เสียแล้วและมักจะมีเชื้อโรคปนเปื้อนอยู่เป็นจำนวนมาก พบว่าเชื้อโรคเหล่านี้สามารถมีชีวิตอยู่ภายในทางเดินอาหารของแมลงสาบนานนับเดือน โดยเฉพาะอย่างยิ่งเชื้อแบคทีเรียที่มีชื่อว่า Salmonellaนอกจากนี้ยังอาจพบเชื้อ Staphylococcus,Streptococcus และ Coliform bacteria ได้เช่นกัน
แมลงสาบกับโรคภูมิแพ้
ปัจจัยที่ทำให้เกิดโรคภูมิแพ้ คือ กรรมพันธุ์และสิ่งแวดล้อม ซึ่งสิ่งแวดล้อมที่สำคัญ คือ บ้านพักอาศัยซึ่งมีสารก่อภูมิแพ้หลายอย่าง เช่น ไรฝุ่น แมลงสาบ ฝุ่นบ้าน ขนแมว ขนสุนัข โดยเฉพาะสารก่อภูมิแพ้จากแมลงสาบเป็นสาเหตุสำคัญของผู้ป่วยภูมิแพ้คนไทย สารก่อภูมิแพ้จะจากส่วนต่าง ๆ ทั้งจากตัวแมลงสาบ สิ่งที่ขับถ่ายออกมา หรือจากสารคัดหลั่งของแมลงสาบ เมื่อมีการสัมผัส หรือถูกกระตุ้นจะเป็นสาเหตุทำให้เกิดโรคภูมิแพ้ในเวลาต่อมาแมลงสาบที่พบบ้านในเราส่วนใหญ่เป็นสายพันธุ์อเมริกาซึ่งสามารถแพร่พันธุ์ได้อย่างรวดเร็ว กล่าวคือ หากเราเห็นแมลงสาบในบ้าน 1 ตัวเท่ากับยังอยู่ในรังอีก 800 ตัวผู้ป่วยจะมีความเสี่ยงมากน้อย ขึ้นอยู่กับสภาพความเป็นอยู่ หากเป็นอพาร์ตเมนต์ ที่รวมห้องนอนห้องนั่งเล่น ห้องครัวไว้ที่เดียวกัน จะมีความเสี่ยงมากกว่า ผู้ที่อาศัยในบ้านพัก หรือห้องเช่าที่มีการจัดแบ่งห้องต่าง ๆ ไว้อย่างเป็นสัดส่วน เพราะจากการสำรวจพบว่า ในส่วนที่เป็นครัว จะมีสารก่อภูมิแพ้จากแมลงสาบมากที่สุด รองลงมาคือ ห้องนั่งเล่น และห้องนอน สิ่งสำคัญที่สุด คือ การรักษาความสะอาดภายในบ้านโดยเฉพาะการจัดเก็บเศษอาหารและขยะเพื่อกำจัดอาหารของแมลงสาบรวมทั้งหลังการทำอาหาร ควรเช็ดทำความสะอาดให้เรียบร้อย ส่วนห้องนอนต้องดูแลเรื่องความสะอาดเพิ่มขึ้น โดยเฉพาะห้องที่ติดเครื่องปรับอากาศ ต้องตรวจสภาพเครื่องและทำความสะอาดอย่างสม่ำเสมอในตัวแมลงสาบมีสารหลายชนิดที่ก่อให้เกิดภูมิแพ้และเป็นสารที่แตกต่างจากที่พบในประเทศแถบตะวันตกเนื่องมาจากเป็นแมลงสาบคนละสายพันธุ์ สิ่งที่เป็นปัญหาของการเข้ารับการรักษาของผู้ป่วยนั้น ส่วนใหญ่มักไม่ทราบว่าในบ้านจะมีสารก่อภูมิแพ้ใด จึงทำให้แพทย์เกิดแนวคิดในการทำเครื่องมือต่าง ๆ เพื่อตรวจหาสารก่อภูมิแพ้ในบ้านโดยเฉพาะ เพื่อให้ตรวจและรักษาผู้ป่วยมีประสิทธิภาพมากขึ้น ในอดีตจะใช้ชุดตรวจสอบจากต่างประเทศ ซึ่งเป็นคนละสายพันธุ์กับไทย ทำให้ไม่ได้มาตรฐาน แต่วันนี้สามารถพัฒนาน้ำยาดังกล่าวได้สำเร็จแล้ว และนำมาใช้ในการตรวจเป็นที่เรียบร้อยแล้ว ทีมวิจัยยังได้พัฒนาวัคซีนโดยการนำโปรตีนของแมลงสาบกว่า 20 สายพันธุ์ มาตรวจดูว่าชนิดใดก่อให้เกิดภูมิแพ้ เมื่อรู้ว่าโปรตีนจากแมลงสาบตัวใดที่ก่อให้เกิดภูมิแพ้ และเป็นโปรตีนที่ไม่พบในคน ก็นำไปสร้างวัคซีนรักษาโรคภูมิแพ้ได้ เรียกว่าวัคซีนดีเอ็นเอ เป็นการนำ ดีเอ็นเอที่สร้างโปรตีนแมลงสาบมาเชื่อมกับ ดีเอ็นเอของสารช่วยกระตุ้นระบบภูมิคุ้มกันของคน และจะสร้างเม็ดเลือดขาวแทนการสร้างสารก่อให้เกิดการแพ้ รักษาโดยหยดที่จมูกหรือใต้ลิ้นไม่กี่ครั้ง
วิธีป้องกันแมลงสาบ
1.อย่าเหลืออาหารไว้ในบ้าน โดยเฉพาะในห้องนอนเศษอาหารที่เหลือควรเก็บไว้ในถังขยะที่มีฝาปิดสนิท
2.ทำความสะอาดพื้นห้องครัวอย่างน้อยสัปดาห์ละครั้ง
3.ซ่อมท่อน้ำที่รั่ว
4.ปิดรูที่จะเป็นทางเข้าของแมลงสาบ
ศูนย์วิจัยสุขภาพกรุงเทพ ในเครือ บริษัท กรุงเทพดุสิตเวชการ จำกัด (มหาชน)
ผู้ประพันธ์